علم اخلاق

در درسهای گذشته گفتيم كه " حكمت عملی " منشعب می‏شود به سه شعبه :
شعبه اخلاق ، شعبه نظام خانوادگی ، شعبه نظام اجتماعی . ما بحث خود را به‏
اخلاق اختصاص می‏دهيم .
معمولا در مورد اخلاق می‏گويند كه : " عبارت است از علم چگونه زيستن يا
علم چگونه بايد زيست " ، يا می‏گويند : اخلاق می‏خواهد به انسان پاسخ بدهد
كه " زندگی نيك برای انسان كدام است ؟ و آدميان چگونه بايد عمل كنند ؟
" .
اين تعريف برای اخلاق صحيح است به شرط آنكه به صورت مفاهيم كلی و
مطلق در نظر بگيريم . يعنی به اين صورت كه انسان از آن جهت كه انسان‏
است چگونه بايد زيست كند ، و زندگی نيك برای انسان از آن جهت كه‏
انسان است كدام است ؟ .
اما اگر به صورت فردی در نظر بگيريم كه يك فرد از آن نظر كه‏

برای خودش می‏خواهد تصميم بگيرد و بس كه عين اين تصميم را از ديگری جايز
نمی‏شمار د اين تعريف صحيح نيست .
به علاوه ، يك معنی و مفهوم ديگری در متن اخلاقی بودن يك كار مندرج‏
است و آن اينكه چگونه بايد زيست كه با ارزش و مقدس و متعالی باشد ؟
يعنی ارزش داشتن و برتر از " فعل عادی " بودن ، جزء مفهوم " فعل‏
اخلاقی " است .
از اينرو برخی از مكتبها كه بعدا شرح خواهيم داد ، هر چند مدعی سيستم‏
اخلاقی هستند ، سيستم اخلاقی ندارند . آن مكتبها درباره " چگونه بايد
زيست " سخن گفته‏اند ، ولی ما قبلا گفتيم همه " بايد " ها را نمی‏توان‏
جزء حكمت عملی كه اخلاق يك ركن اساسی آن است به شمار آورد . در حقيقت‏
آنچه مربوط به اخلاق است تنها اين نيست كه " چگونه بايد زيست " بلكه‏
اين است كه " برای اينكه با ارزش و مقدس و متعالی زيست كرده باشيم‏
چگونه بايد زيست " .
در اينجا يك ملاحظه ديگر هم هست كه لازم است ياد آوری شود و آن اينكه‏
معمولا می‏گويند اخلاق ، دستور چگونه زيستن را در دو ناحيه به ما می‏دهد :
يكی در ناحيه چگونه رفتار كردن و ديگری در ناحيه چگونه بودن . در حقيقت‏
چگونه زيستن دو شعبه دارد : شعبه چگونه رفتار كردن و شعبه چگونه بودن .
چگونه رفتار كردن مربوط می‏شود به اعمال انسان كه البته شامل گفتار هم‏
می‏شود كه چگونه بايد باشد . و چگونه بودن مربوط می‏شود به خويها و ملكات‏
انسان كه چگونه و به چه كيفيت باشد . در اين بيان چنين فرض شده كه به‏
هر حال انسان يك " چيستی " و يك ماهيت دارد ماوراء رفتارها و ماوراء
خويها و

ملكاتش ، اخلاق سروكار با ماهيت انسان ندارد .
ولی بنابر نظريه " اصالت وجود " از يك طرف ، و بالقوه بودن و
نامتعين بودن شخصيت انسانی انسان از طرف ديگر ، و تأثير رفتار در ساختن‏
نوع خلق و خويها ، و نقش خلق و خويها در نحوه وجود انسان كه چه نحوه‏
وجود باشد ، در حقيقت اخلاق تنها علم چگونه زيستن نيز نيست ، بلكه علم‏
" چه بودن " هم هست .

معيار درستی و نادرستی در اخلاق

اينجا لازم است نكته‏ای روشن شود . آن نكته اين است كه در حكمت نظری‏
اعم از الهی و رياضی و طبيعی ، معيار مشخصی و منطق معينی برای كشف صحت‏
و سقم نظريه‏ها وجود دارد . اگر استدلال استدلالی قياسی باشد ، مثل استدلالات‏
علم الهی ، معيارهای منطق صورت كافی است ، يعنی اينكه صورت استدلال‏
مطابق قواعد منطقی باشد و ماده استدلال از اصول مسلم بديهی اولی و يا
محسوس و يا تجربی باشد . و اگر استدلال ، استدلال تجربی باشد ، خود آزمون‏
عملی و عينی كافی است برای كشف صحت و سقم آن نظريه .
در حكمت عملی چطور ؟ ممكن است گفته شود كه مسائل حكمت عملی از
هيچيك از دو طريق فوق قابل اثبات نيست . نه از طريق قياسی و منطقی ، و
نه از طريق تجربی . اما از طريق قياسی به دليل اينكه مواد قياس بايد از
بديهيات اوليه و يا محسوسات و يا وجدانيات و يا مجريات باشد ، در
صورتی كه حكمت عملی مربوط است به مفهوم " خوب " و " بد " و مفهوم‏
خوب و بد از " بايد " ها و " نبايد " ها انتزاع می‏شود ، و بايدها و
نبايدها تابع دوست داشتن ها و دوست نداشتن‏ها

است ، و دوست داشتن و نداشتن در افراد يكسان نيست ، مردم به حسب وضع‏
شخصی و منافع شخصی هر كدام و هر دسته و يا هر طبقه و يا هر ملت و يا
پيروان هر عقيده هدفها و خواسته‏های متفاوت دارند و هر فرد يا گروهی چيزی‏
را دوست می‏دارد . پس بايدها و نبايدها و قهرا خوبيها و بديها كاملا امور
نسبی و ذهنی می‏باشند ، پس معانی اخلاقی يك سلسله امور عينی نيست كه‏
قابل تجربه و يا قابل اثبات منطقی باشد . تجربه يا قياس صرفا در مورد
امور عينی جريان دارند .
برتراند راسل از كسانی است كه در فلسفه تحليل منطقی خود به همين نتيجه‏
رسيده است . وی در كتاب " تاريخ فلسفه " خود ، ضمن تشريح نظريه‏
افلاطون درباره " عدالت " و اعتراض معروف تراسيما خوس كه " عدالت‏
جز منافع اقويا نيست " می‏گويد :
" اين نظر ، مسأله اساسی اخلاق و سياست را در بر دارد ، و آن اين است‏
كه آيا برای تميز دادن " خوب " از " بد " معياری جز آنكه به كار
برنده اين كلمات می‏خواهد وجود دارد ؟ اگر چنين معياری وجود نداشته باشد
، بسياری از نتايجی كه تراسيماخوش گرفته است اجتناب ناپذير به نظر
می‏رسد . اما چگونه می‏توان گفت كه چنين معياری وجود دارد ؟ " ( 1 ) .
و هم او می‏گويد :
" اختلاف ميان افلاطون و تراسيماخوس حائز اهميت بسيار است . . .
افلاطون می‏پندارد كه می‏تواند اثبات كند كه جمهوری مطلوب وی " خوب ة
است . يك نفر دموكرات كه به عينيت اخلاق معتقد باشد ممكن است كه‏
بپندارد كه می‏تواند اثبات كند
پاورقی :
. 1 تاريخ فلسفه غرب ، ج 1 ، ص . 242

كه جمهوری افلاطون " بد " است . اما كسی كه موافق تراسيماخوس باشد
خواهد گفت : بحث بر سر اثبات يا رد نيست ، بحث فقط بر سر اين است‏
كه آيا شما " دوست داريد " يا نه ؟ اگر دوست داريد برای شما خوب‏
است ، اگر دوست نمی‏داريد برای شما بد است . اگر عده‏ای دوست بدارند و
عده‏ای دوست ندارند ، نمی‏توان به موجب " دليل " حكم كرد ، بلكه بايد
به زور متوسل شد ، يا زور آشكار و يا زور پنهان " ( 1 ) .
خلاصه سخن راسل اين است كه مفهوم خوب و بد ، بيان كننده رابطه ميان‏
شخص انديشنده و شی‏ء مورد جستجو است . اگر رابطه ، رابطه دوست داشتن‏
باشد ، آن شی‏ء را " خوب " می‏خوانيم ، و اگر رابطه ، رابطه نفرت داشتن‏
باشد ، آن را " بد " می‏خوانيم ، و اگر نه دوست داشتن باشد و نه نفرت‏
داشتن ، آن شی‏ء نه خوب است و نه بد .
و هر گاه يك معنی و يك مفهوم بر شيئی خاص از آن نظر صدق كند كه‏
اضافه و رابطه با شی‏ء خاص ديگر دارد ، آن معنی و مفهوم نمی‏تواند كليت و
اطلاق داشته باشد .
پاسخ راسل اين است كه اولا بايد ريشه دوست داشتن را به دست آوريم كه‏
چرا انسان چيزی را دوست می‏دارد و چرا چيزی را دوست نمی‏دارد . انسان‏
چيزی را دوست می‏دارد كه آن چيز برای حيات او ( ولو از جنبه خاص ) مفيد
و نافع باشد . به عبارت ديگر : طبيعت همواره به سوی كمال خود می‏شتابد ،
و برای اينكه انسان را در آنچه وسيله اختيار و اراده صورت می‏گيرد وادار
به كار و عمل نمايد ، شوق و علاقه و دوستی را در او تعبيه كرده است ،
همچنانكه مفهوم " بايد " و
پاورقی :
. 1 همان كتاب ، ص . 244

" نبايد " و " خوب " و " بد " را تعبيه كرده است .
طبيعت ، همچنانكه به سوی كمال فرد و مصلحت فرد می‏شتابد ، به سوی كمال‏
نوع و مصلحت نوع نيز می‏شتابد . اساسا كمال فرد در قسمتهايی از كمال نوع‏
مجزا نيست . در اموری كه كمال نوع است ، و كمال فرد در كمال نوع است ،
قهرا نوعی دوست داشتن‏ها كه همه افراد در آنها علی السويه هستند ، در همه‏
افراد به صورت يكسان وجود پيدا می‏كند . اين دوست داشتن‏های متشابه و
يكسان وكلی و مطلق ، معيار خوبيها و بديها هستند .
عدالت و ساير ارزشهای اخلاقی ، همه اموری هستند كه طبيعت از نظر مصالح‏
نوع و كمال نوع به سوی آنها می‏شتابد ، و برای رسيدن به آنها از طريق عمل‏
اختياری ، علاقه به اين امور را در نفس همه افراد به وجود آورده و به‏
موجب آن علاقه‏ها " بايد " ها و " نبايد " ها به صورت يك سلسله‏
احكام انشائی در نفس به وجود می‏آيد .
پس ضرورتی نيست برای اينكه معياری كلی در اخلاق داشته باشيم ، اينكه‏
خوبی و بدی از قبيل سفيدی و سياهی و يا كرده بودن و مكعب بودن اموری‏
عينی باشند .
راسل به اصل " من دوست دارم برای خودم به عنوان يك فرد آنهم فردی كه‏
فقط به منافع مادی و جسمانی می‏انديشد " توجه كرده اما به اصل " من‏
دوست دارم برای خودم به عنوان فردی كه كرامت بالای روح خود را احساس‏
می‏كند " يا اصل " من دوست دارم به عنوان فردی كه مصالح كلی نوع را
دوست می‏دارد " توجه نكرده است .
به عبارت ديگر : راسل به حركت طبيعت به سوی مصالح مادی فرد توجه‏
كرده اما به حركت طبيعت به سوی مصالح علوی و روحی فرد ،

و همچنين به حركت طبيعت به سوی مصالح نوع توجه نكرده است .
راسل در آخر سخنانش مدعی می‏شود كه اگر هم معياری در كار باشد قطعا
عينی نخواهد بود . البته اين سخن درستی است . اضافه می‏كند :
" اين مسئله ، مسئله دشواری است ، من داعيه حل آن را ندارم " ( 1 )
در يك صفحه قبل از آن نيز گفته است :
" اين يكی از آن مباحث فلسفی است كه تاكنون حكم قطعی درباره آن صادر
نشده است " ( 2 ) .
پاورقی :
. 1 تاريخ فلسفه غرب ، ج 1 ص . 245
. 2 همان كتاب ص . 244

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: